+Αρχιμ. Αποστόλου Καβαλιώτη
Ομιλία στην εκδήλωση της Κίνησης Ιδεών και Δράσης "ΠΡΑΤΤΩ" με θέμα «Ο πολιτισμός ως κοινωνικό βάλσαμο στο άγχος που προκαλεί η κρίση»
Σάββατο 18/2/2017 - Δημοτικό Θέατρο Αλεξανδρούπολης
Α. Το επιστημονικό ενδιαφέρον για τη θρησκευτική πίστη
Οι σύντομες παρατηρήσεις που περιέχονται στο κείμενο αυτό δεν αποτελούν μεμονωμένη απόπειρα συζήτησης και πειθούς επάνω σε ένα θεμελιώδες θεολογικό ζήτημα, αλλά εντάσσονται στο πλαίσιο ενός ανανεωμένου στη βιβλιογραφία ενδιαφέροντος για ένα αντικείμενο που το πραγματεύονται τόσο εμπειρικές όσο και πειραματικές μελέτες. Έχει μάλιστα παρατηρηθεί ότι η έρευνα επί του θέματος επικεντρώνεται κυρίως στη σχέση μεταξύ των θρησκευτικών πεποιθήσεων και θρησκευτικών πρακτικών, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο επηρεάζονται η ευημερία και η ατομική συμπεριφορά των ανθρώπων (Levy & Razin, 2011). Είναι ένα ερώτημα αν θα μπορούσαν να εξαχθούν κοινά συμπεράσματα από όλες τις σχετικές προσεγγίσεις, διότι είναι γεγονός ότι η θρησκευτικότητα διαφοροποιείται από λαό σε λαό, επιδρώντας στις απόψεις των ερευνητών και καθορίζοντας την οπτική γωνία τους. Όσοι από αυτούς έχουν δεχθεί επιδράσεις από τις θεωρίες περί εκκοσμίκευσης, δηλαδή περί της απώλειας του ρόλου της θρησκείας εξαιτίας του «εξορθολογισμού» της κοινωνίας, διερευνούν το πώς ο εκσυγχρονισμός επηρεάζει τη «ζήτηση» για τη θρησκεία. Αντιθέτως, εκείνοι που απορρίπτουν την εγκυρότητα των θεωριών εκκοσμίκευσης τονίζουν τις επιπτώσεις των θρησκευτικών αγορών στην «προσφορά» της θρησκείας (Huber 2005).
Μπορεί ακόμη να σημειωθεί ότι για τους ερευνητές που ενδιαφέρονται για την αλληλεπίδραση μεταξύ πολιτιστικών πεποιθήσεων, λαϊκών δοξασιών και επιστήμης, η σύγκρουση μεταξύ της δαρβινικής θεωρίας της εξέλιξης και της θεωρίας για τη δημιουργία από τον Θεό, αποτελεί πεδίον λαμπρόν μεγάλης θεωρητικής δόξης, με κεντρικό ερώτημα το εξής: σε ποιο βαθμό η επιστήμη και η θρησκεία μπορούν να επηρεάσουν την κοινή λογική ή τη λαϊκή κατανόηση για τον φυσικό κόσμο; Ασφαλώς, από θρησκευτικής πλευράς, μπορεί να ειπωθεί ότι η τελεολογική άποψη για τη δημιουργία του κόσμου, δηλαδή η άποψη ότι τα πράγματα έχουν αιτία και σκοπό, αντιστέκεται στη δαρβινική θεωρία της εξέλιξης, αποτελώντας ταυτοχρόνως έναν επαρκή οδηγό για την προσαρμοστικότητα στο περιβάλλον (Polling και Evans 2004).
Β. Ο ορισμός της θρησκευτικής πίστης.
Για να αναδειχθεί, ωστόσο, η σημασία της θρησκευτικής πίστης για την κοινωνία σήμερα, χωρίς να υποστηρίζεται εδώ ότι αυτή η σημασία είναι πού διαφορετική στις ημέρες μας από όσο στους παλαιότερους καιρούς, όσο πίσω και αν προχωρά αυτή η παλαιότητα, είναι απαραίτητο να ορισθεί πώς γίνεται η θρησκευτική πίστη κατανοητή, τουλάχιστον από τον ομιλούντα.
Στο 11ο κεφάλαιο της Επιστολής του Αποστόλου Παύλου προς Εβραίους, το κείμενο ξεκινά ως εξής: Ἔστι δὲ πίστις ἐλπιζομένων ὑπόστασις, πραγμάτων ἔλεγχος οὐ βλεπομένων. Και το ουσιωδέστερο που δεν βλέπεται είναι βεβαίως ο ίδιος ο Θεός. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν έχουν εκφρασθεί απόψεις για τις υφιστάμενες ενδείξεις γύρω από την ύπαρξή του, όσο και αν τέτοιες αποφάνσεις έχουν, ενδεχομένως, παρεξηγηθεί. Ας μνημονευθούν εδώ οι πέντε «αποδείξεις» για την ύπαρξη του Θεού που διατύπωσε ο Θωμάς Ακινάτης τον 13ο αιώνα. Δεν υπάρχει χώρος για να συζητηθούν στο κείμενό μας, όμως ας σημειωθεί πως υποστηρίζεται ότι οι αποδείξεις είναι καλύτερα να εκλαμβάνονται ως ενδείξεις. Και αυτό διότι η θρησκεία είναι εν πολλοίς ζήτημα πίστης, αποτελεί δε μάταιη προσπάθεια η αναζήτηση αποδείξεων για την υποστήριξη των βασικών μας πεποιθήσεων. Ίσως μάλιστα η αναζήτηση αποδείξεων οδηγεί σε κατασκευή θρησκευτικών εκδοχών, την ώρα που η ύπαρξη του Θεού δεν μπορεί να αποτελεί αντικείμενο συζήτησης επάνω στο οποίο κάποιοι θα μπορούσαν να επιδίδονται σε αντιπαραθέσεις λογικών επιχειρημάτων (Hancock, & Sweetman 1998). Είχε διατυπώσει μάλιστα σε μια ομιλία του πριν από μερικά χρόνια το εξής ο Αρχιμανδρίτης Ιεροκήρυξ Ι. Μ. Ελευθερουπόλεως Θωμάς Ανδρέου το εξής: «Η γενικότερη έννοια της υπάρξεως του Θεού, αποτελεί ζήτημα εσωτερικής πίστεως και εξωτερικής βιωτής. Πώς μπορεί λοιπόν κάποιος να επιχειρηματολογήσει υπέρ της υπάρξεως του Θεού; Πώς μπορείς να μιλήσεις σε ένα μικρό χρονικό διάστημα περί του αχρόνου Θεού και μάλιστα επιχειρηματολογώντας έναντι ενός αθέου του οποίου η ζωή συνίσταται στο γεγονός πως δεν υπάρχει τίποτε πάνω από αυτόν;» (Ανδρέου 2013).
Δεν είναι όμως ο Θεός απλώς «ένα απροσδιόριστο ανώτατο Ον, ήτοι μια απρόσωπη Ουσία διανοητικά μόνο ή συναισθηματικά προσιτή». Όπως και δεν είναι ένα «πρώτο κινούν», όπως είπε ο Ακινάτης, δηλαδή μια τυφλή Ενέργεια η οποία κινεί τον μηχανισμό του κόσμου. Πολύ δε περισσότερο δεν είναι κάποια «αναγωγική και απολυτοποιημένη εικόνα του ανθρώπου», ούτε η «άπειρη μεγέθυνση των ατομικών ιδιωμάτων ή των ψυχολογικών απαιτήσεων της ανθρώπινης ύπαρξης». Ο Θεός, σύμφωνα με την εμπειρία της Εκκλησίας, «αποκαλύπτεται μέσα στην Ιστορία ως προσωπική ύπαρξη, ετερότητα και ελευθερία». Με άλλα λόγια ο Θεός είναι «πρόσωπο και διαλέγεται με τον άνθρωπο “ενώπιος ενωπίω, ως ει τις λαλήσει προς τον εαυτού φίλον” (Έξοδ. 33, 11)» (Γιανναράς 2011).
Κατόπιν των παραπάνω, η θρησκευτική πίστη μπορεί να ορισθεί ως η πίστη στην ύπαρξη του Θεού, που είναι ο χορηγός της σωτηρίας, ο νικητής της φθοράς και του θανάτου, χωρίς να είναι αναγκαία η απόδειξη της ύπαρξής του, αφού δεν είναι δυνατή και η λογική διείσδυση του ανθρώπινου πνεύματος στην τεκμηρίωση αυτής της ύπαρξης. Η σημασία της θρησκευτική πίστης ας ξεδιπλωθεί με έναρξη τη σωτηριολογική αυτή άποψη.
Γ. Η σημασία της θρησκευτικής πίστης
Πρώτα από όλα, η σημασία της θρησκευτικής πίστης έγκειται στη μεγάλη ανακούφιση του ανθρώπου χάρη στη συνειδητοποίηση της δυνατότητάς του να κατανικήσει τη φθορά και τον θάνατο. Η πίστη δεν διαχωρίζεται από την εσχατολογική προοπτική της βασιλείας των ουρανών, την οποία ο άνθρωπος βιώνει σε λειτουργικό χρόνο και παρόν, στους κόλπους της Εκκλησίας (Γαλίτης 2006). Φυσικά της Εκκλησίας που δίδαξε ο Χριστός και πλημμυρίζει το πνεύμα της Καινής Διαθήκης, που στο σύνολό της αποτελεί ένα μάθημα πίστης. Εκεί, στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού, τηρούνται όλες οι υποσχέσεις του Θεού, το πρόσωπό του «βρίσκεται η σωτηρία και η δόξα των εκλεκτών, με αυτόν οι άνθρωποι καλούνται από τον Πατέρα να καταστούν κοινωνοί του και δι’ αυτού οι πιστοί να ενδυναμώνονται και να μένουν πιστοί στην κλίση τους μέχρι τέλους» (Κασσελούρη-Χατζηβασιλειάδη, χχδ).
Αν θέλετε μια πιο πρακτική και επίγεια σημασία της θρησκευτικής πίστης, ας αναλογιστείτε ότι η σωτηρία δεν απευθύνεται μόνο στον άνθρωπο αλλά σε ολόκληρη την κτίση. Η Εκκλησία ευλογεί την κτίση και όχι μόνο τον άνθρωπο. Αγιάζει την κτίση «ως ύδατα, άρτους, βάγια», την ευλογεί και τη σώζει (Γαλίτης 2006). Αυτό σημαίνει ότι η χριστιανική πίστη δεν οδηγεί σε περιφρόνηση της ζωής και της κτίσης, καθώς ο άνθρωπος δεν σώζεται χωρίς την κτίση. Δηλαδή, η χριστιανική πίστη είναι ολιστική ενώ η ζωή της Εκκλησίας αποτελεί μια αποκάλυψη για το πώς θα ζήσουμε στον κόσμο χωρίς να τον καταστρέψουμε. Διατρανώνεται έτσι η ευχαριστιακή σχέση με τη δημιουργία. Και καθώς η κρίση που οδηγεί στην καταστροφή της κτίσης είναι πολιτιστική και πνευματική, η απομάκρυνση από τον αχαλίνωτο υλισμό και ο περιορισμός της κατανάλωσης είναι εύλογο να επιτύχει, σύμφωνα με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, τον γνωστό ως «Πράσινο Πατριάρχη», την προστασία της κτίσης. Αυτό θα γίνει μέσω της εγκαθίδρυσης του Πολιτισμού του Προσώπου, καθώς και την αντίστασή μας στην κυριαρχία του Έχειν, ήτοι με τον αγώνα για την πίστη στον Θεό και την αγάπη για τον άνθρωπο. Ο Πολιτισμός του Προσώπου και ο οικολογικός πολιτισμός είναι οι αλληλένδετες εκφράσεις της ορθόδοξης πνευματικότητας και της χριστιανικής μας ταυτότητας (Καμαρινού 2016).
Η σωτηριολογική προοπτική και η προστασία του περιβάλλοντος ως επακόλουθα της πίστης στον Θεό, δεν αποτελούν τις μόνες ευεργεσίες της θρησκευτικής πίστης στην ανθρώπινη ευημερία. Μια σειρά άλλων θετικών συμβολών είναι δυνατή και θα αναφερθούν με σχετική συντομία:
Η χριστιανική θρησκευτική πίστη ταυτίζεται με την έννοια της προσφοράς και της εισφοράς. Αγαπώντας αδιάκριτα τους συνανθρώπους μας, στο πνεύμα της διδασκαλίας του Ιησού, δείχνουμε και την καλή διάθεση να τους βοηθούμε όταν έχουν την ανάγκη μας. Και αυτό δεν συνεπάγεται αποκλειστικά οικονομική βοήθεια, αλλά εμπλέκει και την ηθική διάσταση της κοινωνικής διάστασης του κάθε χριστιανού. Συμπεριλαμβάνει την ευθύνη της συμπαράστασής μας στους ασθενείς, την αφιέρωση λίγου από τον χρόνο μας σ’ εκείνους, την υποχωρητικότητα και την κατανόησή μας (Σεραφείμ 2011). Από την αγάπη αυτή για τον πλησίον του, για τον άμεσο διπλανό του, ο άνθρωπος με θρησκευτική πίστη προχωρά στη μέριμνα για τον μακρινότερο συνάνθρωπό του, για την ευημερία του οποίου ενδιαφέρεται, ακόμα και αν δεν τον συναντά ποτέ. Η αύξηση της τρομοκρατίας, η άσκηση της βίας, η καταρράκωση της δικαιοσύνης, τα πλήγματα στην ενότητα των ανθρώπων εξαιτίας των πολέμων, η ασέβεια στο πρόσωπο του ανθρώπου, είναι μάστιγες των καιρών, που οφείλονται στις πλείστες περιπτώσεις σε πολιτικούς λόγους. Η Εκκλησία καταβάλλει διαρκείς προσπάθειες για την αντίσταση σε αυτές τις παθογένειες του ανθρώπινου πολιτισμού, επιχειρώντας μέσα από Διαθρησκειακές Διασκέψεις να διερευνήσει την πιθανότητα συνεργασίας των θρησκειών ώστε να καλλιεργηθεί ένας πολιτισμός ειρήνης (Βασίλειος 2011). Η θρησκευτική πίστη έχει τεράστια σημασία και για την υπερβατική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης αλλά και για την επίγεια. Αποτελεί την πηγή προέλευσης κανόνων για τη ζωή που συντελούν στην ανθρώπινη ευημερία και ειρήνη, το κύριο συστατικό στοιχείο ενός Πολιτισμού του Προσώπου, μακριά από κάθε δόλια επιβουλή της ζωής και κοντά στην αντιμετώπιση των πνευματικών και πρακτικών προβλημάτων του ανθρώπινου βίου (συμπέρασμα του γράφοντος).
Βιβλιογραφία
Ανδρέου, Θ. (2013). Περί της υπάρξεως του Θεού. Επιχειρήματα κατά των αθέων. ΑΜΕΝ, Πύλη Εκκλησιαστικών Ειδήσεων. Ανάκτηση από την ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.amen.gr/article/peri-tis-uparksews-tou-theou-epixeirimata-kata-twn-athewn.
Βασίλειος (Μητροπολίτης Κωνσταντίας-Αμμοχώστου). (2011). Πρόλογος. Αφιέρωμα: Οἰκουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαῖος Εἴκοσι χρόνια εὐκλεοῦς Πατριαρχίας (1991-2011). Πνευματική Διακονία, 12, 1-4.
Γαλίτης, Γ. Γ. (2006). Η Εκκλησία ως χορηγός της σωτηρίας. Διαδικτυακή δημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο Αποκάλυψη και Εκκλησία, Εισηγήσεις στο Θεολογικό Συνέδριο της Ι. Μητροπόλεως Ηλείας. Πύργος: έκδοση Ι. Μητροπόλεως Ηλείας, 56-70. Ανάκτηση από την ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.apostoliki-diakonia.gr/gr_main/catehism/theologia_zoi/themata.asp?contents=ecclesia_kosmos/contents_texts.asp&main=EK_texts&file=6.htm.
Γιανναράς, Χ. (2011). Η ελευθερία του ήθους. Επανεκτύπωση τρίτης αναθεωρημένης έκδοσης. Αθήνα: Ίκαρος.
Huber, J. D. (2005). Religious belief, religious participation, and social policy attitudes across countries. Ανάκτηση από την ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.stat.columbia.edu/~gelman/graphics.course/huber_belief_attend_abortion.pdf.
Καμαρινού, Δ. (2016). Βαρθολομαίος. Πατριάρχης οικουμενικού πνεύματος, Αφιέρωμα: Βαρθολομαίος 25 χρόνια στην πρωτοκαθεδρία της Ορθοδοξίας. Το Περιοδικό, Εβδομαδιαία Έκδοση του «Εθνικού Κήρυκα», Σάββατο 22-Κυριακή 3 Οκτωβρίου, 8.
Κασσελούρη-Χατζηβασιλειάδη, Ε. (χωρίς χρονολογία δημοσίευσης). Πίστη και Ψυχική Υγεία. Ανάκτηση από την ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/woman/pisti_ygeiapsichis.pdf.
Levy, G., & Razin, R. (2011). Religious Beliefs, Religious Participation and Cooperation. Ανάκτηση από την ηλεκτρονική διεύθυνση http://personal.lse.ac.uk/levyg1/religion.pdf.
Polling, D. A., & Evans, E. M. (2004). Religious Belief, Scientific Expertise, and Folk Ecology. Journal of Cognition and Culture, 4(3), 485-524.
Σεραφείμ (Μητροπολίτης Ζιμπάμπουε και Αγκόλας) (2011). Ο Φιλεύσπλαχνος Θεός και η φιλανθρωπία των Χριστιανών. ΑΜΕΝ, Πύλη Εκκλησιαστικών Ειδήσεων. Ανάκτηση από την ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.amen.gr/article/o-fileusplaxnos-theos-kai-i-filanthrwpia-twn-xristianwn.
